Η Αρχαία Ελληνική τεχνολογία

(φώτο: Έλληνας Αρχισιδηρουργός με το βοηθό του, μπροστά σε μεταλλουργικό κλίβανο.

Παράσταση σε μελανόμορφη λήκυθο (Βρετανικό Μουσείο.)

Έκταση και σημασία των αρχαιοελληνικών τεχνολογικών επιτευγμάτων.

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν λαός τόσο πολύ στραμμένος στην τεχνολογία, ώστε απ' τα βάθη των αιώνων την είχαν ήδη «προβάλλει» στο μύθο-θρησκευτικό επίπεδο. Ο Προμηθεϊκός μύθος είναι καταλυτικής σημασίας εν προκειμένω (Πλάτωνος «Πρωταγόρας», 321 c): Ο Προμηθεύς παρατηρεί ότι το νεοδημιούργητο ον «άνθρωπος» είναι γυμνό, ξυπόλητο, άοπλο και άστεγο, σπεύδει δε να επανορθώσει το σφάλμα αυτό της Δημιουργίας, προσφέροντας στους ανθρώπους «έντεχνον σοφίαν» (δηλαδή τεχνογνωσία) και «πυρ» (δηλαδή ενέργειαν). Έτσι γεννήθηκε η τεχνολογία, την επόμενη κιόλας μέρα της Δημιουργίας!

Τέτοια βασική περί τεχνολογίας αντίληψη είχε αυτός ο λαός. Γι' αυτό, άλλωστε, είχε και θεόν μηχανικό (τον Ήφαιστο) και μυθικά γιγάντια ρομπότ, όπως ο Τάλως, ο οποίος περιδιάβαζε ταχύτατα όλη την Κρήτη κι έριχνε βράχους θεόρατους πάνω στα πλοία των εχθρών. Ένας τέτοιος λαός ήταν λοιπόν ανοιγμένος προς τις μηχανικές κατασκευές από πολύ νωρίς - εις πείσμα της ανιστόρητης απόψεως που προτάξαμε.

Πλήθος απλών τεχνολογιών είχαν αυτοχθόνως αναπτυχθεί στις ελληνίδες χώρες ή είχαν σταδιακά εισαχθή απ' την Εγγύς Ανατολή. Όμως, εκεί γύρω στον 6ο π.Χ. αιώνα, κάτι το πρωτόφαντο συμβαίνει στην Ελλάδα: Σταδιακά, μια καινούργια (κατεξοχήν ελληνική) δραστηριότητα, η Επιστήμη, αρχίζει να διαποτίζει την εμπειρική τεχνολογία. Χάρις στον υμέναιο αυτόν, η τεχνική καινοτομία θα γίνει ευχερέστερη, αλλά κι η τεχνολογία γίνεται παραγωγικότερη. Ο Θαλής ο Μιλήσιος, εφαρμόζει τα μαθηματικά του στο μεγάλο χωματουργικό έργο εκτροπής του Άλιος ποταμού (Ηρόδοτος 1-70). Το ίδιο άλλωστε κάνει κι ο Πυθαγόρας όταν, χάρις στην αριθμητικοποίηση της μουσικής κλίμακας, διευκολύνει την κατασκευή μουσικών οργάνων.

Αυτήν ακριβώς την επιστημονική στροφή της ελληνικής τεχνικής επισημαίνει κι ο Βιτρούβιος (1ος αι. μ.Χ.) όταν μας βεβαιώνει ότι «[οι Έλληνες] κληροδότησαν στις επόμενες γενεές πολλές μηχανές επινοημένες και κατασκευασμένες με βάση τους αριθμούς και τους φυσικούς νόμους» (Ι, 1.17). Τώρα, χάρις στην τεχνολογία, κατασκευάζονται και ακριβή μετρητικά όργανα: Διόπτρες, χωροβάτες, οδόμετρα, αστρολάβοι, υδραυλικά ωρολόγια, ζυγοί ακριβείας, θα είναι το «αντίδωρον» της τεχνολογίας προς τη ζωογόνα επιστήμη.

Αλλ' ας έρθουμε σε μια, συνοπτικότατη έστω και υπαινικτική, παρουσίαση των επιμέρους κλάδων της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας.

Μεταλλευτική -Μεταλλουργία
Η νίκη των Αθηναίων στη Σαλαμίνα με 200 νεοναυπηγημένες τριήρεις δεν είναι άσχετη του γεγονότος ότι, επί τρία χρόνια πριν, η παραγωγή αργύρου στο Λαύριο είχε φθάσει στο απόγειο (750 τάλαντα κατ' έτος). Κι αν έχασαν τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, είναι Ίσως διότι τα μεταλλεία είχαν σχεδόν κλείσει (75 τάλαντα κατ' 'έτος). Βεβαίως, ούτε η μεταλλευτική ούτε η μεταλλουργία των Αθηναίων ήσαν αρχικώς πρωτότυπες. Όμως, κατά τον 5ο αι. και τον 4ο αι. παρατηρείται μια άνθηση και μια συστηματοποίηση που ουδέποτε άλλοτε είχε παρατηρηθεί: άνετες στοές εξορύξεως, δίδυμα φρεάτια για τη μηχανοποίηση της ανυψώσεως φορτίων, οργανωμένη μαζική εκκαμίνευση και τήξη, νέες τεχνικές εξοπλισμού των μεταλλευμάτων, μηχανοποίηση της κοπής νομισμάτων.

Στρατιωτική τεχνική
Εδώ πρόκειται για ένα μόνιμο ιστορικό φαινόμενο κι όχι για «επανάληψη» της Ιστορίας: Οι περισσότε ρες ανακαλύψεις γίνονται (ή, έστω, εφαρμόζονται ευρέως) για να εξυπηρετήσουν στρατιωτικές σκοπιμότητες. Αποφεύγοντας μια ηθικολογική προσέγγιση στο θέμα, ας θυμήσουμε προχείρως μερικά επιτεύγματα στην αρχαία Ελλάδα: Φλογοβόλα (Θουκιδίδης, Δ.100), το χαλκότονον όπλο (Κτησίβιος, 3ος αι. π.Χ.), η Ελέπολις του Επιμάχου (θωρηκτό άρμα ύψους 40 μ., Διόδωρος χχ,91), το πολυβόλον (καταπέλτης του Διονύσου εκ Μαγνησίας). Το εντυπωσιακότερο ίσως όπλο, αμυντικό αυτή τη φορά, ήσαν οι φοβεροί γερανοί του Αρχιμήδη, καθώς πρόβαλαν ξαφνικά πάνω απ' τα θαλάσσια τείχη των Συρακουσών για ν' αρπάξουν τις πλωτές πολιορκητικές μηχανές των Ρωμαίων και να τις βροντοχτυπήσουν πάνω στα βράχια (Πλούταρχος, Μάρκελλος, XV).

Τεχνικά έργα

Αναφέρθηκε ήδη η περίπτωση του Θαλή (6ος αν.) να εκτρέπει τον Άλυν ποταμόν. Κοντά στην Ιωνία πάντοτε, ο κυματοθραύστης της Σάμου (βάθος 35 μ., μήκος 335 μ.) είναι από τα σημαντικότερα λιμενικά έργα της αρχαιότητας. Η σήραγγα όμως της Σάμου, έργο του Μεγαρέως Ευπαλίνου, παρουσιάζει ίσως το μεγαλύτερο ενδιαφέρον: Με ύψος γύρω στα 2,5 μ. και μήκος 835 μ. εντυπωσιάζει, ακόμα και για τα σημερινά δεδομένα. (φώτο: Το υδραυλικό ρολόι του Κτηαιβίου. Η σταθερή ροή του νερού μετατρέπεται σε χρονική μέτρηση).

Σειρά έχει τώρα ένα ευρύτερο υδραυλικό έργο, η αποξήρανση της λίμνης των Πτυχών (της λίμνης Δύστου, δηλαδή, στη νότια Εύβοια). Σώζεται η σύμβαση του δήμου Ερετριέων με τον Μηχανικό Χαιρεφάνη (330 π.Χ.). Περιγράφεται το έργο (κα τασκευή αποχετευτικών αγωγών και δρυφράκτων, κατασκευή δεξαμενής, κ.ά.), δίνεται τετραετής προθεσμία, παρέχεται ατέλεια στα εισαγόμενα υλικά και ασυλία στον εργολάβο και στους εργαζόμενους κατά τη διάρκεια της τετραετίας. Προβλέπονται όμως και σαφείς ποινικές ρήτρες, υλικής και ηθικής φύσεως. Είναι το πρώτο έργο Β.Ο.Τ. (build, operate and transfer) στην Ιστορία.

Μηχανολογία
Δίκαια χαρακτηρίζεται ως η βαρύτερη τεχνολογία. Ενδεικτικώς, θα μνημονεύσουμε πρώτα τα εργαλεία. Πολύσπαστα (5ος αι. π.Χ.), συγκόλληση σιδήρου (6ος αι. π.Χ.), ατέρμων κοχλίας (3ος αι. π.Χ.) και, πιθανότατα, τόρνος μεταλλικών αντικειμένων. Χάρη σ' αυτά, καθώς και στις προόδους της μεταλλουργίας, έγινε δυνατή η εντατική χρήση των ακόλουθων μηχανημάτων:
Μεταλλικά ελατήρια για ισχυρούς καταπέλτες, ισχυροί οδοντωτοί τροχοί για γερανούς, καλώς συναρμοσμένα έμβολα και χιτώνια για εμβολοφόρες αντλίες (3ος αι. π.Χ.), καθώς και αυτοματισμοί ποικίλοι -πριν κι από τον Ηρωνα της Αλεξάνδρειας (1ος αι. π.Χ.).

Χημική τεχνολογία
Η συστηματική συλλογή των χη μικών «συνταγών» των Ελλήνων έ γινε τον 1ο αι. μ.Χ., η χρονολόγηση τους όμως είναι πολύ παλαιότερη. Άλλωστε, τα σχετικά αποσπάσματα του Βώλου Δημοκρίτειου ανάγονται στον 2ο π.Χ. αιώνα. Εντυπωσιάζει ο πλούτος των χημικών γνώσεων, αλλά και η ακρίβεια της ορολογίας που χρησιμοποιείται. Ο Διοκλητιανός θα καταστρέψει όσα αρχαία συγγράματα μπόρεσε «περί χημείας χρυσού και αργύρου», για να εμποδίσει την Αίγυπτο ν' αποκτήσει πλούτη! Ας αναφερθεί, πάντως, ότι μέγα μέρος των σωζόμενων παπύρων περιγράφουν μεθόδους νοθεύσεως μετάλλων...

Ναυπηγική
Δίκαια έχει λεχθεί ότι ένα μεγάλο πλοίο είναι η συνάντηση πολλών τεχνολογιών. Δεν είναι τυχαίο ότι η αθηναϊκή τριήρης, αυτό το σαραντάμετρο πλοίο με διακόσιους άνδρες πλήρωμα, ήταν ικανό να αναπτύσσει την (ζηλευτή και σήμερα) ταχύτητα των 20 χιλιομέτρων την ώρα. Στην Αλεξάνδρεια θα φθάσουν σε «υπερωκεάνεια» των 1.000 τόνων, μήκους 130 μέτρων και με μερικές χιλιάδες ανθρώπους φορτίο (Καλλίξενος ο Ρόδιος, 2ος αι. Π.Χ.). Δεν φαίνεται όμως ότι πρόκοψαν πολύ με τέτοια δυσκίνητα σκάφη. Η προώθηση γινόταν ακόμη με κουπιά...

Αν δεν είχε ανακοπεί...
Η αναδρομή αυτή στην αρχαία ελληνική τεχνολογία είναι εμφανώς ατελέστατη. Υποδηλώνει όμως την έκταση, την εμμονή και τη σημασία αυτού του θεμελιώδους πολιτισμικού φαινομένου. Αξίζει μάλιστα να παρατηρηθεί ότι οι Έλληνες μηχανικοί και τεχνικοί συγγραφείς της αρχαιότητας επλήθαιναν σταθερά, απ' τον 6ο π.Χ. προς τον 1ο π.Χ. αιώνα: Θαλής, Ευπαλίνος, Μανδροκλής, Ιππόδαμος, Χερσίφρων, Φιλόλαος, Αρχύτας, Διονύσιος, Αινείας, Πολύειδος, Φίλων Αθ., Διάδης, Καρίας, Κινεύς, Πύρρος, Σώστρατος, Δημήτριος, Επίμαχος, Ηγήτωρ, Κτησίβιος, Ευκλείδης, Αρχιμήδης, Βίτων, Φίλων Βυζ., Απολλώνιος, Ιππαρχος, Αγησίστρατος, Ηρών, Ποσειδώνιος, Αθηναίος, Ασκληπιόδοτος. Αυτή η (ατελής άλλωστε) παράθεση ονομάτων οδηγεί κατ' ευθείαν στη Μεγάλη Αλεξάνδρεια, το τεχνολογικό κέντρο του αρχαίου κόσμου. Εκεί όπου θα ολοκληρωθεί η στροφή της ελληνικής σκέψεως. Αντί για την ερμηνεία του κόσμου από τα «έξω προς τα μέσα» (π.χ. αντί να ξεκινούν από τα τέσσερα στοιχεία της φύσεως ή τις γενικές αρχές), αναζητούν τώρα να συνδέσουν τα μικρογεγονότα της πραγματικότητας, για να τα κάνουν ενδεχομένως ν' αποκτήσουν νόημα. Έτσι, ψάχνουν τον κόσμο από «μέσα προς τα έξω», μ' έναν τρόπο που προαναγγέλει τον Γαλιλαίο.

Τώρα, πολύ περισσότεροι αρέσκονται στην παρατήρηση, στη μέτρηση, στην κατασκευή. Και κάτι ακόμα: Οι μεγάλοι συγγραφείς μηχανικοί δεν είναι πλέον κτηματίες ή στρατηγοί. Ο Κτησίβιος (ο ιδρυτής της Αλεξανδρινής τεχνολογικής παράδοσης) ήταν γιος κουρέα, ενώ ο Ηρών (του οποίου το έργο θα επανεκδίδεται συνεχώς μέχρι τον 16ο αι. μ.Χ. στην Ευρώπη) εργαζόταν στην αρχή ως υποδηματοποιός. Αν δεν είχε ανακοπεί η λαμπρή εκείνη τεχνολογική παράδοση, το κέντρο της οικονομίας τώρα θα βρισκόταν στην Ανατολική Μεσόγειο...

Του Θ.Π. Τάσιου
Καθηγητή ΕΜΠ, Προέδρου της Εταιρείας Μελίτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας (ΕΜΑΕΤ)